15 ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Η Θεσσαλονίκη είναι μια αρχαία πόλη με 23 και πλέον αιώνες ιστορίας γεμάτης με ενδιαφέροντα γεγονότα, ένδοξες στιγμές και κάποιες από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες τραγωδίες στον κόσμο.
1
Το όνομα “Θεσσαλονίκη” ανήκε στην πριγκίπισσα του αρχαίου βασιλείου της Μακεδονίας, κόρη του βασιλιά Φιλίππου Β’ και ετεροθαλή αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αποτελεί συνδυασμό των λέξεων “Θεσσαλοί” και “Νίκη” και ήταν ήταν μια έμπνευση του πατέρα της – μια τιμητική αναφορά στη νίκη των ενωμένων Μακεδονικών και Θεσσαλικών στρατευμάτων στη μάχη του Κρόκιου Πεδίου το 353/352 π.Χ., η οποία είχε προηγηθεί της γέννησης της κόρης του. Όταν η Θεσσαλή μητέρα της, Νικησίπολις, πέθανε ενώ η Θεσσαλονίκη ήταν ακόμα βρέφος, τη φροντίδα και ανατροφή της ανέλαβε η μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ολυμπιάδα.
Η πόλη της Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 316/315 π.Χ. και ονομάστηκε προς τιμήν της πριγκίπισσας από τον ιδρυτή της, Κάσσανδρο. Ήταν ο διαβόητος ηγεμόνας της Μακεδονίας, τον οποίο η Θεσσαλονίκη αναγκάστηκε να παντρευτεί κατόπιν εκτέλεσης της μητριάς της, Ολυμπιάδας, με εντολή του ιδίου του Κασσάνδρου το 316 π.Χ. Η Θεσσαλονίκη έγινε βασίλισσα όταν ο Κάσσανδρος ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Μακεδονίας το 305 π.Χ. Δολοφονήθηκε από τον γιο της, Αντίπατρο Β’, το 295 π.Χ., δύο χρόνια μετά το θάνατο του Κασσάνδρου.
2
Σε συνθήκες καλής ορατότητας, ο Όλυμπος, η «Κατοικία των Θεών» στην αρχαία ελληνική μυθολογία, διακρίνεται καθαρά από τη Θεσσαλονίκη, παρότι βρίσκεται 80 χιλιόμετρα μακριά, πέρα από τη θάλασσα του Θερμαϊκού Κόλπου. Ο Όλυμπος είναι το ψηλότερο βουνό στην Ελλάδα και αποτελεί ένα από τα φυσικά όρια μεταξύ των περιοχών της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Θεσσαλονίκης είναι ότι η πλατεία Αριστοτέλους και πολλοί δρόμοι της πόλης είναι ευθυγραμμισμένοι με τον άξονα που συνδέει οπτικά την πόλη με το θρυλικό βουνό.
3
Ο βασικότερος λόγος για την ίδρυση της Θεσσαλονίκης, και ειδικότερα σε μια θέση κατάλληλη για τη δημιουργία ενός νέου, μεγάλου και ασφαλούς λιμανιού, ήταν ότι η στενή θαλάσσια δίοδος, η οποία οδηγούσε στο λιμάνι της Πέλλας (της πρωτεύουσας του αρχαίου βασιλείου της Μακεδονίας) είχε αρχίσει να βαλτώνει, εμποδίζοντας την πρόσβαση σε μεγάλα πλοία. Ένα φυσικό φαινόμενο, το οποίο προκλήθηκε από τη συνεχή εναπόθεση ιζημάτων προερχόμενων από τις εκβολές των ποταμών της περιοχής. Σήμερα, τα ερείπια της κάποτε παραθαλάσσιας αρχαίας Πέλλας απέχουν περί τα 28 χιλιόμετρα από τον Θερμαϊκό κόλπο.
4
Η Θεσσαλονίκη ήταν ένα από τα πρώτα μέρη όπου κηρύχθηκε ο Χριστιανισμός κατά την επίσκεψη του Απόστολου Παύλου στην πόλη το 50/51 μ.Χ. Ήταν, επίσης, ο τόπος στον οποίο ο Χριστιανισμός, έτσι όπως εκφραζόταν σύμφωνα με το Δόγμα της Νίκαιας, εγκαθιδρύθηκε αιώνες αργότερα ως η επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: το 380 μ.Χ., οι τρεις αυτοκράτορες της εποχής, Θεοδόσιος Α’, Γρατιανός και Ουαλεντινιανός Β’, εξέδωσαν το Έδικτο (διάταγμα) της Θεσσαλονίκης, αναγνωρίζοντας το Δόγμα της Νίκαιας και διατάζοντας τους πολίτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας να το ακολουθούν. Η απόφαση για την έκδοση του διατάγματος επηρεάστηκε από τον επίσκοπο Θεσσαλονίκης Ασχόλιο. Ήταν ο ίδιος ιερέας, ο οποίος νωρίτερα είχε βαπτίσει τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’.
5
Το 390 μ.Χ., η εγκατεστημένη στη Θεσσαλονίκη Γερμανική φρουρά του Ρωμαϊκού Στρατού, εκτέλεσε με εντολή του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α’ 7.000 άοπλους πολίτες στη λεγόμενη Σφαγή της Θεσσαλονίκης. Αιτία για τη σφαγή ήταν οι ταραχές που είχαν ξεσπάσει τις προηγούμενες ημέρες από τους Θεσσαλονικείς (με αφορμή τη φυλάκιση ενός δημοφιλούς αρματηλάτη του ιπποδρόμου), καθώς και ο θάνατος του διοικητή της φρουράς κατά τη διάρκεια των ταραχών.
Όλα τα θύματα, κυρίως ειδωλολάτρες, παγιδεύτηκαν και εκτελέστηκαν στον ιππόδρομο της πόλης, στον οποίο είχαν παρασυρθεί για να παρακολουθήσουν την υποτιθέμενη συνέχιση των αγωνισμάτων. Ήταν ένα από τα χειρότερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στην αρχαιότητα. Ωστόσο, ο Θεοδόσιος Α’, ο οποίος ήταν, επίσης, ένθερμος πιστός και υποστηρικτής της χριστιανικής θρησκείας, ανακηρύχθηκε αργότερα Άγιος.
6
Η Θεσσαλονίκη ήταν η γενέτειρα των αδελφών Κυρίλλου και Μεθόδιου, των δημιουργών της Γλαγολιτικής γραφής, η οποία αποτελεί το παλαιότερο γνωστό σλαβικό αλφάβητο. Μετά τον θάνατό τους, στα τέλη του 9ου αιώνα, οι μαθητές και οι ακόλουθοί τους δημιούργησαν την Κυριλλική γραφή συνδυάζοντας το έργο του Κυρίλλου και του Μεθόδιου με το ελληνικό αλφάβητο. Η Κυριλλική γραφή χρησιμοποιείται σήμερα στα αλφάβητα των περισσότερων σλαβικών γλωσσών.
7
Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης, το σύμβολο της πόλης στην εποχή μας, δεν χτίστηκε από τους Βενετούς όπως κάποτε πιστευόταν, ούτε από τους Βυζαντινούς Έλληνες. Στην πραγματικότητα πρόκειται για Οθωμανική κατασκευή, η οποία χτίστηκε τον 15ο αιώνα μ.Χ. στη θέση παλαιότερου Βυζαντινού οχυρωματικού πύργου. Η σημερινή του ονομασία υιοθετήθηκε αφού πρώτα ο πύργος ασβεστώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα προκειμένου να “καθαριστεί” από τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις που λάμβαναν χώρα σε αυτόν κατά τη χρήση του ως φυλακή. Ήταν μια περίοδος μεταρρυθμίσεων για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και το προηγούμενο όνομά του, “Πύργος του Αίματος” (Kanli Kule στα τουρκικά), προφανώς θεωρήθηκε ακατάλληλο.
Το αρχικό του όνομα ήταν “Πύργος των Λεόντων”, ενώ αργότερα ονομάστηκε “Φρούριο της Καλαμαριάς” και “Πύργος των Γενίτσαρων”. Το κακόφημο όνομά του, “Πύργος του Αίματος”, χρονολογείται στην περίοδο του Σουλτάνου Μαχμούντ Β, όταν ένας μεγάλος αριθμός αιχμάλωτων Γενίτσαρων αποκεφαλίστηκαν στους χώρους του μετά την εξέγερσή τους το 1826. Μια ακόμη ιστορία (μεταξύ πολλών) που συνδέεται με τον Λευκό Πύργο είναι αυτή του Εβραίου κατάδικου Nathan Guiledi. Λέγεται ότι ο κατάδικος ανέλαβε το ασβέστωμα του πύργου με αντάλλαγμα την ελευθερία του. Σήμερα, χωρίς πλέον να βάφεται λευκός, χρησιμοποιείται σαν μουσείο αφιερωμένο στην ιστορία της πόλης.
8
Κατά το μεγαλύτερο μέρος της Οθωμανικής Περιόδου της Θεσσαλονίκης η πολυπληθέστερη κοινότητα στην πόλη δεν ήταν αυτή των μουσουλμάνων ούτε των χριστιανών. Από τις αρχές του 16ου αιώνα και για τα επόμενα 400 χρόνια, ο μεγαλύτερος πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ήταν ο εβραϊκός. Επιπλέον, ήταν η μόνη πόλη στην Ευρώπη όπου η εβραϊκή κοινότητα ήταν πλειοψηφία και για τον λόγο αυτό η Θεσσαλονίκη ονομαζόταν ανεπίσημα «Μητέρα του Ισραήλ» και «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων». Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης ανερχόταν σε πάνω από 70.000.
Μετά την εισροή προσφύγων στη Θεσσαλονίκη κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922) και την ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε (1923-1924), 160.000 Ελληνορθόδοξοι χριστιανοί, κυρίως από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τον Καύκασο, αναγκάστηκαν να μεταναστέψουν στην πόλη και, με αυτόν τον οδυνηρό τρόπο, οι Χριστιανοί έγιναν ξανά πλειοψηφία μετά από σχεδόν 5 αιώνες.
9
Η Θεσσαλονίκη θεωρείται η γενέτειρα του ιδρυτή της Δημοκρατίας της Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ (1881-1938). Οι ηγετικές ικανότητες του Κεμάλ αναδείχτηκαν μετά την επιτυχημένη στρατηγική του ως Οθωμανός στρατιωτικός διοικητής στη Μάχη της Καλλίπολης (1915-1916), μία από τις μεγαλύτερες αποτυχίες του Ουίνστον Τσόρτσιλ και των Συμμαχικών Δυνάμεων κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν, επίσης, ο στρατιωτικός ηγέτης του Τουρκικού Εθνικού Κινήματος στον νικηφόρο για τους Τούρκους Ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922).
Στην οδό Απόστολου Παύλου, νοτιοανατολικά της Άνω Πόλης, βρίσκεται το Μουσείο Ατατούρκ δίπλα στο Τουρκικό προξενείο. Το κτήριο δόθηκε στο Τουρκικό κράτος από την Ελλάδα το 1935 και λειτουργεί σαν μουσείο από το 1953. Το 1955, μια βόμβα εξερράγη στον προαύλιο χώρο προκαλώντας μικρές ζημιές. Το περιστατικό ήταν η αφορμή για τα “Σεπτεμβριανά”, το πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, το οποίο προκάλεσε τη μαζική τους μετανάστευση. Έξι χρόνια αργότερα αποδείχθηκε σε Τουρκικό δικαστήριο ότι η τοποθέτηση και η πυροδότηση του εκρηκτικού μηχανισμού ήταν έργο της τότε Τουρκικής κυβέρνησης. Ο Ελληνικός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης το 1955 ήταν μεταξύ 80.000 και 100.000. Σήμερα, ανέρχεται σε μόλις 2.500.
10
Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου, η Οθωμανική φρουρά της Θεσσαλονίκης παρέδωσε την πόλη στους αξιωματούχους του Ελληνικού στρατού μετά από διαπραγματεύσεις τη νύχτα της 26ης Οκτωβρίου 1912. Για τους Έλληνες η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης συνέπεσε με τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου), του πολιούχου και προστάτη της πόλης για τους Χριστιανούς κατοίκους της από τον 4ο αιώνα μ.Χ. Δύο ημέρες αργότερα (στις 28 Οκτωβρίου), ο Ελληνικός στρατός εισερχόταν στη Θεσσαλονίκη λίγες μόλις ώρες πριν την άφιξη των Βουλγάρων, οι οποίοι επίσης διεκδικούσαν την πόλη.
Στους μήνες που ακολούθησαν, την μετα-οθωμανική Θεσσαλονίκη θα διεκδικούσε και η Εβραϊκή κοινότητα, η οποία προωθούσε ένα σχέδιο για μια ανεξάρτητη πόλη που δεν θα ήταν Ελληνική, Βουλγαρική ή Τουρκική, αλλά Εβραϊκή. Την εποχή εκείνη οι χριστιανοί που απογράφηκαν ως Έλληνες ήταν μόνο το 25% του συνολικού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης (39.956 από τους 157.889 συνολικούς κατοίκους, Απογραφή του 1913), ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης ήταν Εβραίοι (39%). Ο Βουλγαρικός πληθυσμός της, από την άλλη, ήταν 4% (σύμφωνα με την απογραφή) έως 7%. Η Ελλάδα κατάφερε να προσαρτήσει επίσημα τη Θεσσαλονίκη ένα χρόνο αργότερα, μετά και τη νίκη της στον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο. Μια διαμάχη, η οποία ξέσπασε όταν η Βουλγαρία, δυσαρεστημένη από το μερίδιό της μετά τον Πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο, στράφηκε εναντίον των πρώην συμμάχων της (Ελλάδας και Σερβίας).
11
Το 1917, η Μεγάλη Πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού κέντρου της πόλης, αφήνοντας άστεγους περίπου 72.500 ανθρώπους εκ των οποίων οι 50.000 και πλέον ήταν Εβραίοι. Παρότι η καταστροφή ήταν τεραστίων διαστάσεων, δεν υπήρξαν θύματα μεταξύ των κατοίκων. Μετά τη φωτιά, η Θεσσαλονίκη ανασχεδιάστηκε σύμφωνα με ένα σύγχρονο Ευρωπαϊκό σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα, πολεοδόμου και αρχαιολόγου, Ερνέστ Εμπράρ. Αν και το σχέδιό του δεν υλοποιήθηκε πλήρως, το μεγαλύτερο μέρος του κέντρου της Θεσσαλονίκης, όπως είναι σήμερα, βασίζεται σε ένα Γαλλικό σχέδιο.
12
Κατά την Οθωμανική περίοδο, η Θεσσαλονίκη είχε περισσότερους από 35 μιναρέδες. Πολλοί από αυτούς ήταν προσθήκες στις Βυζαντινές εκκλησίες, οι οποίες είχαν μετατραπεί σε τζαμιά. Κάποιοι από τους μιναρέδες της τελευταίας κατηγορίας κατεδαφίστηκαν λίγο μετά την προσάρτηση της Θεσσαλονίκης στο Ελληνικό κράτος το 1912/1913 και την αποκατάσταση των Βυζαντινών εκκλησιών στην αρχική τους χρήση που ακολούθησε. Άλλοι καταστράφηκαν από πυρκαγιές και σεισμούς. Όσοι μιναρέδες είχαν παραμείνει κατεδαφίστηκαν από την Ελληνική διοίκηση της πόλης το 1925 με εξαίρεση τον μιναρέ της Ροτόντας. Αυτή η ατυχής πολιτική απόφαση για την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης έλαβε χώρα στο ιστορικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε μετά τα τραγικά γεγονότα του Ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922) και την ανταλλαγή πληθυσμού Ελλάδας-Τουρκίας (1923-1924).
13
Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης έχει χτιστεί στον χώρο όπου μέχρι το 1942 και τη Γερμανική Κατοχή βρισκόταν το Εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης. Ο ιερός αυτός χώρος, ωστόσο, δεν καταστράφηκε απ’ ευθείας από τους Ναζί, αλλά από τις υπό Γερμανικό έλεγχο Ελληνικές αρχές της πόλης, οι οποίες εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση για να λύσουν μια συνεχιζόμενη διαμάχη με την Εβραϊκή κοινότητα. Μια διαμάχη σχετικά με το εβραϊκό νεκροταφείο και το αν θα έπρεπε να βρίσκεται τόσο κοντά στην πόλη που επεκτεινόταν διαρκώς.
Εκτιμάται ότι μέσα στα όριά του υπήρχαν μέχρι και 500.000 τάφοι. Την εποχή εκείνη ήταν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο στην Ευρώπη και πιθανώς στον κόσμο. Οι περισσότερες μαρμάρινες πλάκες των τάφων χρησιμοποιήθηκαν ως δομικά υλικά.
14
Τον Μάρτιο του 1943, οι ναζιστικές κατοχικές δυνάμεις της Θεσσαλονίκης έβαλαν σε εφαρμογή το σχέδιό τους για την απέλαση 45.000 έως 50.000 Εβραίων (έως το 95% περίπου του Εβραϊκού πληθυσμού της πόλης) προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης στην Πολωνία και τη Γερμανία. Οι περισσότεροι δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων αμέσως μόλις έφθασαν. Εκτιμάται ότι μόνο το 4% των απελαθέντων Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη επιβίωσαν και ακόμη λιγότεροι επέστρεψαν. Σήμερα, στην πόλη, υπάρχουν περίπου 1.000 Εβραίοι.
(Bundesarchiv, Bild 101I-168-0894-20A / Dick / CC-BY-SA 3.0)
15
Στη δεκαετία του 1890, το Επταπύργιο ή Γεντί Κουλέ, το Βυζαντινό φρούριο της Ακρόπολης της Θεσσαλονίκης, μετατράπηκε σε φυλακή διατηρώντας αυτή τη λειτουργία ακόμα και κάτω από Ελληνική διοίκηση μέχρι το 1989. Για πολλές δεκαετίες, αποτέλεσε την πλέον διαβόητη και πιο σκληρή φυλακή στην Ελλάδα. Τόσο η Ελληνική του ονομασία (Επταπύργιο) όσο και η Τουρκική (Yedi Kule) σημαίνουν “Επτά Πύργοι”. Ωστόσο, το φρούριο έχει δέκα. Πήρε το όνομά του από το φρούριο Yedikule της Κωνσταντινούπολης.
